Biblioteki mogą udostępniać cyfrowe wersje książek bez zgody wydawcy

Wyobraź sobie, że każda książka z Twojej lokalnej biblioteki jest dostępna na Twoim czytniku lub komputerze za jednym kliknięciem, nawet jeśli wydawca nigdy nie wydał jej w formie e-booka. Brzmi jak rewolucja w dostępie do wiedzy, prawda? To nie scenariusz z przyszłości, lecz skomplikowana prawna rzeczywistość, która budzi ogromne emocje. Biblioteki na całym świecie badają możliwości udostępniania cyfrowych kopii swoich zbiorów, często stając w szranki z wydawcami i autorami w obronie prawa do informacji.

Prawo w służbie wiedzy

U podstaw tej rewolucyjnej koncepcji leży idea, że misją biblioteki jest zapewnienie dostępu do posiadanych zasobów, niezależnie od ich formy. Zwolennicy cyfrowego wypożyczania argumentują, że jeśli instytucja legalnie nabyła fizyczny egzemplarz książki, powinna mieć prawo do wypożyczenia go w formie cyfrowej jednemu czytelnikowi naraz. Kluczowe jest tu odniesienie do europejskiego prawa, w tym orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który w jednym ze swoich wyroków zrównał pod pewnymi warunkami wypożyczanie e-booków z wypożyczaniem tradycyjnych książek w ramach tzw. prawa do publicznego użyczenia.

Kluczowe warunki cyfrowego wypożyczania

Nie jest to jednak proces pozbawiony reguł. Aby biblioteka mogła udostępnić cyfrową wersję książki bez formalnej zgody wydawcy, musi spełnić rygorystyczne warunki, które tworzą model znany jako Kontrolowane Wypożyczanie Cyfrowe (Controlled Digital Lending – CDL). Oto jego filary:

1. Posiadanie fizycznego egzemplarza: Biblioteka musi być właścicielem legalnie nabytej, fizycznej kopii książki, którą chce zdigitalizować.
2. Zasada „jeden do jednego”: Liczba jednocześnie wypożyczonych kopii (fizycznych i cyfrowych łącznie) nie może przekraczać liczby posiadanych przez bibliotekę fizycznych egzemplarzy. Jeśli cyfrowy skan jest wypożyczony, fizyczna książka musi zostać w tym czasie wycofana z obiegu.
3. Zabezpieczenia techniczne: Cyfrowa kopia musi być zabezpieczona przed nieautoryzowanym kopiowaniem i dalszym rozpowszechnianiem (np. za pomocą technologii DRM). Po upływie okresu wypożyczenia dostęp do pliku musi zostać zablokowany.

Dwie strony medalu

Pomysł ten, choć atrakcyjny dla czytelników, budzi potężny sprzeciw środowiska wydawniczego i wielu autorów. Konflikt interesów jest tu niezwykle wyraźny i dotyka samej istoty praw autorskich w erze cyfrowej.

Argumenty zwolenników

Biblioteki i organizacje promujące otwarty dostęp do wiedzy podkreślają, że cyfrowe wypożyczanie to naturalna ewolucja ich misji. Dzięki niemu mogą dotrzeć do osób z niepełnosprawnościami, mieszkańców odległych miejscowości czy badaczy potrzebujących dostępu do unikalnych, często zniszczonych lub niedostępnych już w handlu pozycji. To także sposób na ochronę dziedzictwa kulturowego poprzez digitalizację i zabezpieczenie cennych zbiorów przed zniszczeniem.

Obawy środowiska wydawniczego

Z drugiej strony, wydawcy i autorzy obawiają się, że niekontrolowane skanowanie i udostępnianie książek doprowadzi do kanibalizacji rynku e-booków i drastycznego spadku ich dochodów. Argumentują, że skanowanie książki jest tworzeniem jej kopii, czyli reprodukcją, co zgodnie z prawem autorskim wymaga zgody właściciela praw. Wskazują, że rynek cyfrowy rządzi się innymi prawami niż rynek fizyczny, a łatwość kopiowania plików stanowi egzystencjalne zagrożenie dla ich branży. Ciekawostka: Jednym z najgłośniejszych przykładów sporu na tym tle jest wieloletnia batalia prawna pomiędzy amerykańską organizacją Internet Archive a grupą największych wydawców, która stała się probierzem dla przyszłości tego modelu.

Przyszłość czytelnictwa w naszych rękach

Kwestia cyfrowego udostępniania zbiorów przez biblioteki to znacznie więcej niż tylko spór prawny. To fundamentalne pytanie o to, jak w XXI wieku pogodzić nieograniczony potencjał technologii z prawem twórców do wynagrodzenia i publicznym prawem do dostępu do wiedzy. Rozwój sytuacji z pewnością zdefiniuje na nowo rolę bibliotek i ukształtuje przyszłość czytelnictwa w świecie, w którym granica między tym, co fizyczne, a tym, co cyfrowe, staje się coraz bardziej płynna.