Czym pisali w średniowieczu?

Współczesne klawiatury i ekrany dotykowe sprawiły, że pisanie stało się niemal niewidzialnym procesem. Ale czy zastanawialiście się kiedyś, jak wyglądało to w czasach, gdy każda litera była aktem rzemiosła? Średniowiecze to epoka, w której słowo pisane było cenne, a jego tworzenie wymagało niezwykłej precyzji i specjalistycznych narzędzi. Poznajmy fascynujący świat średniowiecznych skrybów i ich niezwykłych przyborów.

Pióra: podstawa średniowiecznego pisania

Centralnym elementem warsztatu każdego skryby było pióro. Najczęściej używano piór gęsich, choć ceniono również te z łabędzi, kruków czy nawet indyków. Nie wystarczyło jednak znaleźć pióro – trzeba je było odpowiednio przygotować. Proces ten obejmował hartowanie (przez podgrzewanie w gorącym piasku lub popiele, by było twardsze i trwalsze) oraz precyzyjne ostrzenie końcówki specjalnym nożykiem, aby zapewnić idealny przepływ atramentu i cienką, równą linię. Każde pióro miało swój "charakter" i wymagało od skryby wprawy w obsłudze.

• Pióra gęsie: Najpopularniejsze ze względu na dostępność i odpowiednią twardość.
• Pióra łabędzie i krucze: Bardziej cenione za trwałość i finezję końcówki.
• Przygotowanie: Hartowanie, ostrzenie, rozszczepianie końcówki.

Atrament: barwne rzemiosło

Obok pióra, kluczowy był atrament. Najpopularniejszy był czarny, wytwarzany zazwyczaj z galasów dębowych (wykwitów na liściach dębu spowodowanych przez owady), siarczanu żelaza (witrolu) i gumy arabskiej jako spoiwa. Ten rodzaj atramentu, zwany galusowym, był niezwykle trwały i ciemniał z wiekiem, co pomagało w jego konserwacji. Nie brakowało też atramentów kolorowych – czerwony (z minii lub cynobru) do wyróżniania nagłówków, inicjałów i ważnych fragmentów tekstu, a także luksusowe atramenty złote i srebrne, używane do iluminacji i szczególnie uroczystych manuskryptów. Przygotowanie atramentu było sztuką chemiczną i wymagało znajomości odpowiednich proporcji składników.

• Atrament galusowy: Czarny, trwały, z galasów dębowych.
• Czerwony atrament: Z minii lub cynobru, do wyróżnień.
• Luksusowe kolory: Złoty i srebrny do iluminacji.

Pergamin i welin: luksusowe podłoże

Zanim jednak skryba zanurzył pióro w atramencie, musiał mieć na czym pisać. Głównym podłożem był pergamin, wykonany ze skóry zwierzęcej – owczej, koziej, a nawet cielęcej (zwłaszcza delikatny welin). Proces jego wytwarzania był długi i pracochłonny: skóry moczono w roztworach wapna, usuwano sierść, naciągano na ramy, skrobano specjalnymi nożami, a następnie polerowano pumeksem i kredą. Efektem było niezwykle trwałe, gładkie i elastyczne podłoże, które mogło przetrwać setki lat. Jednak jego wysoki koszt sprawiał, że był to materiał luksusowy, często używany wielokrotnie (tzw. palimpsesty, gdzie stary tekst był zeskrobywany, by zapisać nowy).

• Pergamin: Skóra owcza, kozia.
• Welin: Najdelikatniejszy pergamin, ze skóry cielęcej.
• Proces produkcji: Moczenie, skrobanie, polerowanie.

Papier: rewolucja nadchodząca powoli

Choć pergamin dominował, w późnym średniowieczu, zwłaszcza od XIII wieku, powoli zaczynał pojawiać się papier. Przybył do Europy z Chin, przez świat arabski. Był znacznie tańszy w produkcji niż pergamin, co pozwoliło na szersze rozpowszechnienie pisma i ksiąg. Początkowo jednak, ze względu na postrzeganą mniejszą trwałość i prestiż, był używany głównie do mniej oficjalnych dokumentów, korespondencji i kopii roboczych. Z czasem zyskał na znaczeniu, torując drogę dla rewolucji druku.

Narzędzia i środowisko pracy skryby

Praca skryby to nie tylko pióro i atrament. Niezbędne były również ostre noże do przycinania i ostrzenia piór, a także do delikatnego skrobania błędów z pergaminu. Używano linii i cyrkli do wyznaczania marginesów i kolumn, a także do rysowania skomplikowanych wzorów w iluminacjach. W początkowej fazie nauki pisania i do notatek, popularne były tabliczki woskowe, na których pisano stylusem – ostrą końcówką rzeźbiono w wosku, a płaską wygładzano powierzchnię. Skrybowie pracowali zazwyczaj w skryptoriach – specjalnych pomieszczeniach klasztornych lub dworskich, często słabo oświetlonych i zimnych.

Ciekawostki ze świata średniowiecznych skrybów

• Wartość ksiąg: Średniowieczne manuskrypty były niezwykle cenne – często równały się posiadłościom ziemskim, a ich kradzież była surowo karana.
• Błędy i żarty: Skrybowie, choć pracowali w trudnych warunkach (zimno, słabe światło), potrafili wplatać w swoje prace osobiste uwagi, a nawet żarty na marginesach. Czasem narzekali na zmęczenie, zimno, czy ból pleców. Jeden z nich napisał: "Trzy palce piszą, całe ciało cierpi".
• Palimpsesty: Ze względu na koszt pergaminu, zdarzało się, że stare, mniej ważne teksty były zeskrobywane, a na odnowionej powierzchni zapisywano nowy tekst. Dzięki temu wiele starożytnych dzieł przetrwało do dziś.

Pisanie w średniowieczu było prawdziwą sztuką i rzemiosłem, wymagającym cierpliwości, precyzji i dostępu do specjalistycznych materiałów. Każda księga była dziełem sztuki, a każdy skryba – artystą i rzemieślnikiem. To właśnie dzięki ich ciężkiej pracy i pomysłowości, dzisiaj możemy podziwiać i studiować bezcenne świadectwa minionych wieków, które przetrwały próbę czasu.