Hieroglify egipskie, Andrzej Ćwiek

Czy patrząc na egipskie hieroglify, czułeś kiedyś dreszcz emocji na myśl o odczytaniu wiadomości sprzed tysięcy lat? To nie tylko malownicze obrazki, ale skomplikowany system pisma, który przez wieki skrywał tajemnice jednej z najwspanialszych cywilizacji. Dzięki pracy pokoleń badaczy, w tym wybitnych polskich egiptologów, jak Andrzej Ćwiek, dziś możemy zagłębić się w ten fascynujący świat i zrozumieć, co starożytni Egipcjanie chcieli nam przekazać.

Czym tak naprawdę są hieroglify?

Wbrew powszechnemu przekonaniu, hieroglify to nie jest zwykłe pismo obrazkowe, w którym każdy rysunek odpowiada jednemu słowu. To niezwykle złożony system, łączący w sobie trzy różne rodzaje znaków. Zrozumienie tej koncepcji jest kluczem do odczytania starożytnych tekstów. Dopiero ta wiedza pozwala docenić kunszt i intelektualne zaawansowanie egipskich skrybów.

Trzy filary egipskiego pisma

System hieroglificzny opiera się na harmonijnym współistnieniu trzech typów znaków, które często występują obok siebie w jednym słowie:

• Fonogramy – To znaki oznaczające dźwięki, podobnie jak litery w naszym alfabecie. Mogły reprezentować jedną, dwie, a nawet trzy spółgłoski. To właśnie one stanowią szkielet zapisu fonetycznego większości słów.
• Ideogramy – Znaki przedstawiające całe słowa lub pojęcia. Rysunek słońca mógł oznaczać słowo "słońce" (Ra), ale także pojęcia z nim związane, jak "dzień" czy "światło".
• Determinatywy – To nieme znaki, których się nie czyta. Stawiano je na końcu słowa, aby uściślić jego znaczenie i wskazać, do jakiej kategorii pojęciowej należy. Na przykład po imieniu mężczyzny umieszczano znak siedzącego człowieka, a po słowie oznaczającym czynność związaną z wodą – znak fal.

Kamień z Rosetty – klucz do tajemnicy

Przez stulecia hieroglify pozostawały zagadką. Przełom nastąpił wraz z odnalezieniem Kamienia z Rosetty w 1799 roku. Na tej kamiennej płycie ten sam tekst dekretu królewskiego został wyryty w trzech pismach: hieroglificznym, demotycznym (uproszczona forma pisma egipskiego) oraz po grecku. Dzięki znajomości greki, genialny francuski badacz, Jean-François Champollion, zdołał w 1822 roku złamać kod hieroglifów, otwierając wrota do zrozumienia całej cywilizacji.

Hieroglify w praktyce – prosty przykład

Wyobraźmy sobie zapis prostego słowa, na przykład per, oznaczającego "dom". Skryba mógł je zapisać na kilka sposobów, ale najczęściej używał kombinacji znaków. Słowo to składa się z dwóch spółgłosek: "p" i "r".

1. Najpierw skryba użyłby fonogramów: znaku oznaczającego dźwięk "p" (prostokąt symbolizujący stołek) oraz znaku dla dźwięku "r" (otwarte usta).
2. Następnie, na końcu, dodałby determinatyw – ideogram przedstawiający rzut domu z góry. Ten znak nie był czytany, ale informował czytelnika, że słowo "p-r" należy do kategorii "budynki" i oznacza właśnie "dom".

Taki system pozwalał unikać nieporozumień i dodawał pismu precyzji, której często brakuje współczesnym systemom opartym wyłącznie na fonetyce.

Ciekawostki ze świata hieroglifów

Pismo egipskie kryje w sobie mnóstwo fascynujących detali, które pokazują, jak bardzo było przemyślane. Oto kilka z nich:

• Kierunek czytania: Hieroglify można było pisać od lewej do prawej, od prawej do lewej lub z góry na dół. O kierunku czytania informowały nas przedstawienia ludzi i zwierząt – zawsze patrzyły one w stronę początku tekstu. Jeśli postacie spoglądały w lewo, tekst należało czytać od lewej.
• Brak samogłosek: Pismo hieroglificzne, podobnie jak wiele pism semickich, zapisywało głównie spółgłoski. Samogłoski trzeba było sobie "dośpiewać" na podstawie znajomości języka. Dlatego egiptolodzy dla ułatwienia wstawiają umowną samogłoskę "e" między spółgłoski (stąd per, a nie pr).
• Estetyka ponad wszystko: Skrybowie dbali o to, by zapis był nie tylko czytelny, ale i piękny. Znaki grupowano w estetyczne bloki (tzw. kwadraty), unikając pustych przestrzeni. Czasem nawet zmieniano kolejność znaków, by kompozycja była bardziej harmonijna.

Zgłębianie tajników hieroglifów to podróż w czasie, która pozwala nam niemal usłyszeć głosy starożytnych Egipcjan. To dowód na to, jak za pomocą obrazu, dźwięku i symbolu można stworzyć system zdolny opisać cały świat – od spraw boskich po codzienne rachunki. To dziedzictwo, które do dziś inspiruje i uczy pokory wobec intelektualnych osiągnięć przeszłości.