UE: Porozumienie ws. książek o wyczerpanym nakładzie

Czy zdarzyło Ci się kiedyś bezskutecznie poszukiwać książki z dzieciństwa, ulubionego tomu poezji sprzed lat lub specjalistycznej publikacji naukowej, której nie wznawiano od dekad? Ten problem, znany jako „czarna dziura XX wieku”, dotyka milionów dzieł, które zniknęły z rynku, ale wciąż są chronione prawem autorskim. Przez lata stanowiło to ogromne wyzwanie dla bibliotek i archiwów. Na szczęście, dzięki przełomowemu porozumieniu na szczeblu Unii Europejskiej, otwierają się nowe drzwi do tych zapomnianych skarbów kultury.

Czym są książki o wyczerpanym nakładzie?

Zanim zagłębimy się w szczegóły unijnego porozumienia, warto precyzyjnie zdefiniować, o jakich dziełach mowa. Książki o wyczerpanym nakładzie, fachowo nazywane utworami niedostępnymi w handlu (out-of-commerce works), to publikacje, które nie są już dostępne w regularnej sprzedaży. Nie można ich kupić w księgarni ani zamówić bezpośrednio od wydawcy. Jednocześnie, co kluczowe, wciąż podlegają one ochronie prawnoautorskiej. Oznacza to, że instytucje kultury, takie jak biblioteki czy archiwa, nie mogły ich swobodnie digitalizować i udostępniać online bez uzyskania indywidualnej zgody od każdego właściciela praw. W praktyce było to zadanie niewykonalne, prowadzące do zamrożenia ogromnej części naszego dziedzictwa kulturowego.

Przełomowe porozumienie na szczeblu unijnym

W odpowiedzi na ten problem, kluczowe organizacje reprezentujące biblioteki, wydawców, autorów oraz organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi wypracowały porozumienie, które stało się podstawą dla unijnej dyrektywy. Jego głównym celem jest stworzenie jednolitych i uproszczonych ram prawnych dla masowej digitalizacji i udostępniania dzieł o wyczerpanym nakładzie przez instytucje dziedzictwa kulturowego. To historyczny krok, który godzi interesy twórców z misją publiczną bibliotek i archiwów.

Kluczowe założenia nowego prawa

Mechanizm wprowadzony przez Unię Europejską opiera się na kilku filarach, które mają zapewnić zarówno szeroki dostęp do kultury, jak i poszanowanie praw twórców:

1. Licencje zbiorowe: Instytucje kultury mogą teraz zawierać umowy licencyjne z organizacjami zbiorowego zarządzania (OZZ), takimi jak polski ZAiKS. Taka licencja obejmuje szeroki katalog utworów, eliminując potrzebę negocjowania z każdym autorem z osobna.
2. Zasada reprezentatywności: Organizacje zbiorowego zarządzania muszą być odpowiednio reprezentatywne dla twórców z danego obszaru, co gwarantuje, że działają w ich najlepszym interesie.
3. Mechanizm sprzeciwu (opt-out): To najważniejszy element ochrony praw autorskich. Każdy autor lub spadkobierca ma prawo w dowolnym momencie wycofać swoje dzieło z systemu licencji zbiorowych. Wystarczy zgłosić sprzeciw, a utwór nie będzie mógł być digitalizowany ani udostępniany na tej podstawie.
4. Ogólnoeuropejski portal informacyjny: Powstał specjalny portal, na którym publikowane są informacje o dziełach zakwalifikowanych jako niedostępne w handlu. Daje to twórcom możliwość łatwego sprawdzenia, czy ich prace zostały objęte systemem i ewentualnego zgłoszenia sprzeciwu.

Co to oznacza dla czytelników i badaczy?

Skutki tego porozumienia są ogromne. Dla przeciętnego czytelnika, studenta, historyka czy pasjonata literatury oznacza to dostęp do cyfrowych wersji tysięcy książek, czasopism i innych publikacji, które dotychczas kurzyły się w magazynach bibliotecznych. Projekty takie jak europejska biblioteka cyfrowa Europeana czy polska Polona mogą teraz znacznie poszerzyć swoje zbiory. To prawdziwa rewolucja w dostępie do wiedzy i kultury, która pozwala na nowo odkrywać zapomniane dzieła i prowadzić badania na niespotykaną dotąd skalę.

Ciekawostka: Skarby ukryte na półkach

Wyobraźmy sobie regionalne kroniki z początku XX wieku, niszowe tomiki poezji wydane w niewielkim nakładzie, dawne podręczniki akademickie czy poradniki techniczne. To właśnie takie unikatowe publikacje, często bezcenne dla lokalnych historyków, genealogów czy badaczy konkretnej dziedziny, mają największą szansę na drugie życie w cyfrowym świecie. Dzięki nowym przepisom możemy dotrzeć do źródeł, które do tej pory były dostępne jedynie dla nielicznych, odwiedzających konkretną bibliotekę.

Perspektywa autorów i wydawców

Choć głównym beneficjentem wydaje się publiczność, porozumienie zostało skonstruowane tak, by chronić również interesy twórców. System opt-out daje im pełną kontrolę nad własnością intelektualną. Co więcej, licencje zbiorowe zakładają możliwość pobierania odpowiednich wynagrodzeń za wykorzystanie utworów, które trafią do autorów za pośrednictwem OZZ. Dla wydawców jest to szansa na cyfrowe utrwalenie ich dorobku i dotarcie do nowych odbiorców, bez konieczności ponoszenia kosztów wznowienia druku książki, która nie ma już potencjału komercyjnego.

Podsumowanie: Cyfrowa przyszłość zapomnianych dzieł

Unijne porozumienie w sprawie książek o wyczerpanym nakładzie to doskonały przykład zrównoważonego prawa, które łączy ochronę praw autorskich z potrzebą powszechnego dostępu do dziedzictwa kulturowego. To nie tylko techniczna regulacja, ale przede wszystkim inwestycja w naszą zbiorową pamięć. Dzięki niej tysiące zapomnianych historii, wierszy i prac naukowych zostaną ocalone od zapomnienia i staną się dostępne dla przyszłych pokoleń na jedno kliknięcie.