Wyuczona bezradność, definicja, objawy, przyczyny

Czy zdarzyło Ci się kiedyś poczuć, że cokolwiek zrobisz, i tak nie ma to żadnego znaczenia? Że Twoje wysiłki idą na marne, a los jest już z góry przesądzony? To uczucie, paraliżujące i odbierające motywację, ma swoją naukową nazwę – to wyuczona bezradność. Stan, w którym człowiek, na skutek wcześniejszych negatywnych doświadczeń, przestaje wierzyć w swoją sprawczość i poddaje się, nawet gdy pojawia się realna szansa na zmianę sytuacji.

Czym jest wyuczona bezradność?

Wyuczona bezradność to psychologiczny stan, w którym jednostka nabiera przekonania, że nie ma żadnej kontroli nad zdarzeniami w swoim życiu. W rezultacie przestaje podejmować jakiekolwiek działania mające na celu poprawę swojej sytuacji, akceptując biernie to, co ją spotyka. To nie lenistwo czy brak ambicji, ale głęboko zakorzenione przeświadczenie o własnej bezsilności, które zostało wyuczone przez doświadczenie.

Pies, dzwonek i szok – czyli skąd to wiemy

Pojęcie to zostało po raz pierwszy opisane w latach 60. XX wieku przez psychologa Martina Seligmana. Jego słynne eksperymenty na psach pokazały, że zwierzęta, które wcześniej były poddawane nieuniknionym wstrząsom elektrycznym, w późniejszej fazie badania nie próbowały uciec, nawet gdy miały taką możliwość. Po prostu kładły się na podłodze i biernie znosiły ból. Nauczyły się, że ich reakcje nie mają znaczenia. Ten mechanizm, niestety, działa w bardzo podobny sposób u ludzi.

Jak rozpoznać objawy?

Wyuczona bezradność manifestuje się na wielu płaszczyznach – od sposobu myślenia, przez odczuwane emocje, aż po konkretne zachowania. Warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych sygnałów, które mogą świadczyć o tym problemie.

Symptomy w sferze poznawczej

To, jak myślimy, ma ogromny wpływ na nasze działanie. Osoby z wyuczoną bezradnością często:

• Mają trudności z podejmowaniem decyzji i rozwiązywaniem problemów.
• Koncentrują się na negatywach i zakładają porażkę z góry (pesymizm).
• Uważają, że nie mają wpływu na swoje życie (zewnętrzne poczucie kontroli).
• Mają skłonność do obwiniania siebie za niepowodzenia, nawet te niezależne od nich.

Symptomy w sferze emocjonalnej

Uczucia towarzyszące temu stanowi są niezwykle obciążające i mogą prowadzić do poważniejszych problemów psychicznych. Do najczęstszych należą:

• Apatia i brak motywacji do działania.
• Niskie poczucie własnej wartości i brak wiary w siebie.
• Poczucie beznadziei i rezygnacji.
• Podwyższony poziom lęku, frustracji, a nawet objawy depresyjne.

Symptomy w sferze behawioralnej

Myśli i emocje przekładają się na konkretne działania, a raczej ich brak. Typowe zachowania to:

• Szybkie poddawanie się w obliczu trudności.
• Unikanie nowych wyzwań i sytuacji, które mogą zakończyć się porażką.
• Prokrastynacja i odkładanie zadań na później.
• Bierność i pasywność w sytuacjach, które wymagają inicjatywy.

Przykład: Uczeń, który mimo starań otrzymuje kilka słabych ocen, może dojść do wniosku: "I tak się nie nauczę, jestem do niczego". W efekcie przestaje się uczyć, co prowadzi do kolejnych porażek, utwierdzając go w pierwotnym przekonaniu. To klasyczna pętla wyuczonej bezradności.

Skąd się bierze ten stan?

Wyuczona bezradność nie pojawia się z dnia na dzień. Jest wynikiem nagromadzonych doświadczeń i utrwalonych wzorców myślenia. Główne przyczyny można podzielić na kilka grup.

Doświadczenia z przeszłości

To fundament, na którym buduje się poczucie bezsilności. Długotrwałe narażenie na sytuacje, nad którymi nie mieliśmy kontroli, jest głównym czynnikiem ryzyka. Może to być:

• Trudne dzieciństwo: wychowanie przez nadmiernie krytycznych lub kontrolujących rodziców, przemoc domowa.
• Negatywne doświadczenia szkolne: nękanie przez rówieśników, niesprawiedliwe traktowanie przez nauczycieli.
• Porażki w życiu zawodowym: praca w toksycznym środowisku, gdzie inicjatywa jest karana, a wysiłki niedoceniane.
• Przewlekła choroba lub inne traumatyczne wydarzenia życiowe.

Styl wyjaśniania zdarzeń

Kluczową rolę odgrywa tzw. styl atrybucji, czyli sposób, w jaki tłumaczymy sobie przyczyny sukcesów i porażek. Osoby podatne na wyuczoną bezradność często przypisują porażki czynnikom wewnętrznym, stałym i globalnym. Oznacza to, że myślą w kategoriach: "To moja wina (wewnętrzne), zawsze tak będzie (stałe) i dotyczy to każdej dziedziny mojego życia (globalne)". Taki sposób myślenia skutecznie odbiera nadzieję na zmianę.

Rozpoznanie u siebie objawów wyuczonej bezradności to pierwszy, niezwykle ważny krok do odzyskania kontroli nad swoim życiem. To stan, z którego można wyjść, choć wymaga to pracy nad zmianą sposobu myślenia i działania. Świadomość istnienia tego mechanizmu pozwala spojrzeć na swoje zachowanie z innej perspektywy i zacząć świadomie przełamywać wzorce bierności.